Πότε εγκαταστάθηκαν οι Αρβανίτες στα νησιά του Αργοσαρωνικού και στο Αιγαίο

Ο εποικισμός της Ύδρας, της Σαλαμίνας, της Αίγινας και των Σπετσών από Αρβανίτες – Πότε εγκατασταθήκαν οι Αρβανίτες στα νησιά των Κυκλάδων; – Σε ποια άλλα νησιά του Αιγαίου έζησαν Αρβανίτες; – Οι ανιστόρητες απόψεις Αλβανού ιστορικού

Με τους Αρβανίτες είναι η αλήθεια ότι έχουμε ασχοληθεί σε αρκετά άρθρα. Πρόκειται βέβαια για τεράστιο θέμα με το οποίο έχουν ασχοληθεί κατά καιρούς διαπρεπείς επιστήμονες. Ανάμεσά τους ο Κώστας Μπίρης στο βιβλίο του «Αρβανίτες οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού» (Α’ Έκδοση 1960) και ο Τρύφων Ευαγγελίδης στο βιβλίο του «Ιστορία του Εποικισμού της Ύδρας» (1934).

Από αυτά τα δύο βιβλία αντλήσαμε στοιχεία για το σημερινό μας άρθρο στο οποίο θα ασχοληθούμε με την εγκατάσταση των Αρβανιτών στα νησιά του Αργοσαρωνικού, τις Κυκλάδες και τα άλλα νησιά του Αιγαίου. Βέβαια, πριν από δύο χρόνια ,ο Αλβανός ιστορικός Arben Llalla που ζει στο Τέτοβο της Β. Μακεδονίας, παρουσίασε ορισμένες εξωφρενικές απόψεις για τους Αρβανίτες σε βιβλίο του το οποίο χρηματοδοτήθηκε από υπουργείο της γειτονικής χώρας! Θα παραθέσουμε κάποια λίγα στοιχεία εδώ και θα επανέλθουμε…

Ύδρα-Σπέτσες-Πόρος

Αν και δεν αποκλείεται να είχαν εγκατασταθεί Αρβανίτες στην Ύδρα, τις Σπέτσες και τον Πόρο πριν τον 15ο αιώνα, φαίνεται ότι μαζική άφιξή τους στα νησιά αυτά έγινε μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) και συγκεκριμένα γύρω στο 1460.

Ο διωγμός που οι Οθωμανοί εξαπέλυσαν οδήγησε τους Αρβανίτες που υπηρετούσαν τους Βενετούς ως stradioti να εγκατασταθούν στα χωριά Θερμησία, Καστρί και Κυβέρι. Εκεί ζούσαν κυρίως ως γεωργοί και ψαράδες ενώ εκμεταλλεύονταν οικονομικά την αλυκή του Κιβερίου απολαμβάνοντας άνετη ζωή. Αυτό επιβεβαιώνεται από το έγγραφο της ειρήνης που υπέγραψαν το 1479 ο Μωάμεθ ο Β’ και ο Δόγης της Βενετίας. Σε αυτό αναφέρονται το Άργος και το Ναύπλιο με τα χωριά Θερμήσι (Θερμίς), Καστρί, Τζιβέρι και των «αλυκών αυτών» και αναγράφεται ότι «οι εκεί κατοικούντες φυγάδες εισί των Αλβανιτών και μη έχοντες σχέσιν τινά προς την υμετέραν (των Βενετών) λαμπροτάτην αυθεντείαν και οικείωσιν».

Ο επιφανής Γερμανός ιστορικός Gustav Hertzberg (1826-1907) μας δίνει την εξής σημαντική πληροφορία: «Η φοβερά μανία μεθ’ ης η πολιτική της Πύλης κατεδίωκε το αλβανικόν στοιχείον εν Πελοποννήσω διαταγή Μωάμεθ του Β’ από του 1459-1460, εγένετο αφορμή ίνα κατά μικρόν πολλοί Αλβανοί υποχωρήσωσιν εις τα έσχατα παραλιακά κράσπεδα της Αργολίδος και καταλάβωσιν έτι περαιτέρω τα γειτνιάζοντα παράκτια νησίδρια, άτινα κατά τον ιστ’ αιώνα ευρίσκοντο καθ’ ολοκληρίαν εις τας χείρας των, και υπό το όνομα Πόρος, Ύδρα, Σπέτσαι ήσαν προορισμένα να κτήσονται αθάνατον δόξαν εν τη ιστορία της αναγεννήσεως του ελληνικού λαού».

Στην Ύδρα κατοικήθηκε πρώτα ο λόφος Κιάφα (κεφάλι, κορυφή στα αλβανικά, θυμίζουμε ότι οικισμός με το όνομα Κιάφα υπήρχε και στο Σούλι). Δεν είναι ξεκάθαρο αν η Ύδρα όταν εγκαταστάθηκαν σε αυτή Αρβανίτες ήταν κατοικημένη ή όχι καθώς οι διάφορες πηγές δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Πάντως στο ιστορικό νησί εγκαταστάθηκαν αργότερα κάτοικοι από την Αττική, την Ήπειρο, την Εύβοια και αλλού, όμως η πληθυσμιακή και οικονομική ανάπτυξη του νησιού, σημειώθηκε δύο αιώνες αργότερα μετά τον Ζ’ Βενετοτουρκικό πόλεμο (1714-1718) όταν εγκαταστάθηκαν σε αυτό έποικοι από το Ναύπλιο και τη Μονεμβασιά.

Στις επίσης ιστορικές Σπέτσες οι Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν γύρω στο 1460-1470 ήταν λίγοι. Όπως γράφει ο Β. Σφυρόερας «(το νησί) ήταν σχεδόν έρημο ως το 1571 όταν μετά την Ναυμαχία της Ναυπάκτου εγκαταστάθηκαν στα νησιά του Αργολικού και του Σαρωνικού Κόλπου νέοι κάτοικοι, εξελληνισμένοι Αλβανοί μαζί με ελληνικές οικογένειες».

Για τον Πόρο εκτός από τις προηγούμενες αναφορές, δεν υπάρχει κάποια άλλη σαφής πληροφορία. Βέβαιο είναι ότι μετά το 1460 «ακολούθησε» την ιστορική πορεία της Πελοποννήσου. Στη διάρκεια του ΣΤ’ Βενετοτουρκικού Πολέμου (1684-1699) πέρασε για λίγο στα χέρια των Βενετών αλλά καταλήφθηκε ξανά από τους Τούρκους το 1715.

Αίγινα-Αγκίστρι-Σαλαμίνα

Στον βίο του Οσίου Λούκα του εν Στειρίω (896-953) που καταγόταν από την Αίγινα αναγράφονται τα εξής: εκ «συνεχών εφόδων των της Άγαρ (εννοεί τους Μωαμεθανούς) αυτός τε και οι οικήτορες πάντες το φίλον της πατρίδος έδαφος προς βίαν απολιπόντες». Και ο Γ. Κρέμος στα «Φωκικά» (σελ. 132) γράφει ότι η Αίγινα ερημώθηκε τον 10ο αιώνα. Κατοικήθηκε ξανά τον 13ο αιώνα μετά την κατάληψή της από τους Ατζαγιόλι, δεσπότες της Αττικής. Τότε επανιδρύθηκε η Επισκοπή Αιγίνης. Το 1537 ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα κατέστρεψε ολοκληρωτικά το νησί. Έσφαξε όλους τους ενήλικες κατοίκους του και απήγαγε 6.000 γυναικόπαιδα.

Τότε φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν στο νησί Αρβανίτες έποικοι. Στην Αίγινα υπήρχε μεγάλη λειψανδρία τόσο από τις καταστροφές Οθωμανών και Βενετών (1645) όσο και από το ότι πολλοί κάτοικοι του νησιού ήταν ναυτικοί σε μεγάλα καράβια και έλειπαν για πολύ καιρό από το νησί. Έτσι ο Γάλλος Blancard όταν την επισκέφθηκε το 1680 την Αίγινα γράφει ότι δεν βρήκε εκεί «ψυχή ζωντανή» κάτι που όμως δεν ισχύει. Άλλωστε ο Εβλιγιά Τσελεμπή γράφει ότι ναι μεν μετά την επιδρομή των Βενετών όλοι οι Αιγινήτες κατέφυγαν στην Αττική για να σωθούν, αργότερα όμως ξαναγύρισαν στα σπίτια τους. Έτσι όταν ο ίδιος επισκέφθηκε την Αίγινα το 1667 ο πληθυσμός της ήταν 2.500-3.000. Αλλά και ο πρόξενος της Αγγλίας Ζιρό που επισκέφθηκε την Αίγινα το 1673 και έζησε για λίγο εκεί, γράφει ότι το νησί είχε περίπου 3.000 κατοίκους. Δεν αναφέρει όμως κάτι για Αρβανίτες κατοίκους. Φαίνεται ότι οι πρώτοι Αρβανίτες εγκαταστάθηκαν στην Αίγινα το 1688 μαζί με άλλους Αθηναίους πρόσφυγες.

Υπήρξε τότε μαζική φυγή κατοίκων της Αθήνας για να γλιτώσουν από την οργή των Οθωμανών λόγω της βοήθειας που πρόσφεραν στον Βενετό Μοροζίνι. Οι Αρβανίτες αυτοί εγκαταστάθηκαν στη νοτιοανατολική πλευρά της Αίγινας, συγκεκριμένα δε στα χωριά Πέρδικα και Πόρτες. Τότε επίσης έγινε εγκατάσταση Αρβανιτών από την Αττική και στο Αγκίστρι, το νησί που βρίσκεται κοντά στην Αίγινα. Ο Κώστας Μπίρης υπογραμμίζει ότι η παρουσία Αρβανιτών στην Αίγινα και το Αγκίστρι εκείνη την εποχή «δεν αποκλείει την υπόθεση ότι στα σημεία αυτά έτυχε να υπάρχουν πυρήνες ομόγλωσσων και της ίδιας καταγωγής κατοίκων».

Τρία χρόνια μετά τη φυγή τους από την Αθήνα οι περισσότεροι πρόσφυγες στην Αίγινα και το Αγκίστρι επέστρεψαν στην πόλη τους. Οι αρβανίτικοι οικισμοί όμως δεν έπαψαν να υπάρχουν στα δύο γειτονικά νησιά. Βέβαια οι Αρβανίτες της Αίγινας δεν ήταν πολλοί και σύντομα αφομοιώθηκαν από τον ελληνικό πληθυσμό. Όμως κατά τα μέσα του 19ου αιώνα υπήρχαν ακόμα αλβανόγλωσσοι στην Πέρδικα και στις Πόρτες. Γι’ αυτούς γράφει ο Miclosich στο έργο του «Albanische Forschungen, Denkcrhrisften der Wiener Akademie», Τόμος 19ος σελ. 338 (1870). Από τις αρχές του 20ου αιώνα όμως μόνο μερικά επώνυμα θύμιζαν την εγκατάσταση Αρβανιτών στην Αίγινα. Αντίθετα οι Αρβανίτες στο Αγκίστρι, περισσότερο απομονωμένοι διατήρησαν τη γλώσσα και τις συνήθειες τους.

Σύμφωνα με τον Τρύφωνα Ευαγγελίδη και στη Σαλαμίνα εγκαταστάθηκαν Αρβανίτες από τα χρόνια του εποικισμού της Πελοποννήσου, ενώ στα τέλη του 17ου αιώνα έγινε νέα εγκατάσταση Αρβανιτών στο νησί. Όσο για το όνομα Κούλουρη με το οποίο είναι επίσης γνωστή η Σαλαμίνα, είναι παραφθορά του αρχαίου Κόλουρις. Έτσι ονομαζόταν περιοχή κοντά στα σημερινά Αμπελάκια και με το πέρασμα των χρόνων Κούλουρη ονομάστηκε ολόκληρη η Σαλαμίνα. Υπάρχει βέβαια και η εκδοχή ότι Κούλουρη ονομάζεται η Σαλαμίνα λόγω του σχήματός της που θυμίζει κουλούρι. Επανερχόμενοι στους Αρβανίτες της Σαλαμίνας, κατά τον Κ. Μπίρη αυτοί εγκαταστάθηκαν στο νησί μετά τον 16ο αιώνα και είχαν εξαιρετικές σχέσεις με τους Αθηναίους. Ο ίδιος θεωρεί ότι «προέρχονται από τους Καμπίτες της Αργοναυπλίας».

Για πρώτη φορά γίνεται μνεία Αρβανιτών κατοίκων στη Σαλαμίνα στην έκθεση του Άγγλου πρόξενου Ζιρό το 1674, χωρίς όμως να εξηγείται πότε και πώς εγκαταστάθηκαν εκεί. Από όσα γράφει προκύπτει ότι δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από τότε που έφτασαν στο νησί Αρβανίτες. Γράφει συγκεκριμένα: «Δεν υπάρχουν επάνω στο νησί παρά τρία χωριά: το ένα ονομαζόμενο Κούλουρη, το άλλο Μητρόπολις και το άλλο Αμπελάκι. Σε όλο το νησί δεν υπάρχουν παρά 600 ψυχές, εν μέρει Έλληνες κι εν μέρει Αρβανίτες. Έως τον προηγούμενο χρόνο, ήσαν περίπου 1.000 οι κάτοικοι της Κούλουρης, αλλά περισσότεροι από 300 είχαν χαθεί κατά την επιδημία που είχε μεσολαβήσει».

Ο Αλβανός ιστορικός Arben Llalla έχει πάντως άλλη άποψη…

Θεωρεί ότι στη Σαλαμίνα ζουν πάνω από 40.000 Αρβανίτες σήμερα, όταν το 2011 ο πληθυσμός του νησιού σύμφωνα με την επίσημη απογραφή ήταν 25.370!

Άνδρος – Ίος –Κέα – Κύθνος – Σκόπελος

Ένα από τα νησιά με μεγάλη παρουσία Αρβανιτών κατά τους προηγούμενους αιώνες είναι η Άνδρος. Και εδώ οι πληροφορίες είναι διιστάμενες. Σύμφωνα με τον Τρύφωνα Ευαγγελίδη οι πρώτοι Αρβανίτες εγκαταστάθηκαν στην Άνδρο μετά από πρόσκληση τον δούκα του νησιού Αντρέα Τζένο (1427-1437).

Πιθανότατα δε προέρχονταν από την Εύβοια. Η πρόσκληση του δούκα έγινε γιατί ο πληθυσμός της Άνδρου είχε μειωθεί σημαντικά λόγω των πειρατικών επιδρομών και των αιχμαλωσιών που τις ακολουθούσαν. Οι Αρβανίτες της Άνδρου ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Αντίθετα από τον Ευαγγελίδη ο Κ. Μπίρης θεωρεί ότι η εγκατάσταση Αρβανιτών στην Άνδρο έγινε τον 17ο αιώνα. Πρώτος αναφέρεται σ’ αυτούς ο Thevenot που επισκέφθηκε το νησί το 1655 και γράφει: «Υπάρχουν (στην Άνδρο) επίσης εξήντα χωριά σπαρμένα σε διάφορους τόπους, από τα οποία τα πιο αξιοσημείωτα είναι ο Αρνάς και ο Αμόλοχος, που κατοικούνται από 120 Αρβανίτες. Είναι όλοι του ελληνικού (ενν. ορθόδοξου) δόγματος και διαφορετικοί στη γλώσσα και στο ντύσιμο, άνθρωποι σκληροί και εντελώς αμόρφωτοι».

Ο Tournefort που πέρασε από την Άνδρο το 1700 γράφει: «… Το χωριό του Αρνά και εκείνο του Αμολόχου δεν κατοικούνται παρά από Αρβανίτες, που είναι ακόμα ντυμένοι με τον τρόπο του τόπου τους και οι οποίοι ζουν με τις δικές τους συνήθειες, χωρίς πίστη και χωρίς νόμο. Οι Τούρκοι τους υποχρέωσαν να έλθουν εδώ για να εποικίσουν το νησί…». Και ο Γάλλος Ιησουίτης Sauger που επισκέφθηκε την Άνδρο το 1670 γράφει περίπου τα ίδια με τον Tournefort και επιβεβαιώνει ότι οι Αρβανίτες της Άνδρου ήρθαν από την Πελοπόννησο, κάτι που συμπεραίνεται και από όσα γράφει ο Tournefort στην τελευταία πρόταση των όσων αναφέραμε.

Και η Ίος είναι ένα από τα νησιά των Κυκλάδων που εποικίστηκαν από Αρβανίτες. Τον 14ο αιώνα το νησί ήταν σχεδόν έρημο. Ο «δυνάστης» της Ίου Μάρκος Κρίσπος κάλεσε το 1418 Αρβανίτες από την Πελοπόννησο, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στον Μοριά τον 13ο και τον 14ο αιώνα. Το γεγονός αυτό μνημονεύει ο Γάλλος Ιησουίτης Ρομπέρ, χωρίς αναφορά των πηγών του.

Το 1558 λόγω των πειρατικών επιδρομών η Ίος ερημώθηκε ξανά, όπως αναφέρει ο Antonio di Milo. Το 1579 μετά από διαταγή του Οθωμανού Καπουδάν πασά (Αρχιναυάρχου) Ουλούτς Αλή, έγινε νέα εγκατάσταση 200 Αρβανιτών στην Ίο, όπως γράφει ο Ι. Βογιατζίδης. Αυτοί προέρχονταν από την Πελοπόννησο και είχαν επικεφαλής τον ιερέα Ποθητό. Σύμφωνα με τον Φραγκίσκο Λουπατσόλι οι Αρβανίτες της Ίου το 1638 ανέρχονταν σε 200. Η αλβανική γλώσσα ήταν σε χρήση στο νησί ως τα τέλη του 17ου αιώνα. Πάντως το 1779 ο περιηγητής Sonnini δεν συνάντησε κανένα «αλβανικό ίχνος», καθώς οι έποικοι εξελληνίστηκαν.

Για την Κύθνο, ο Antonio di Milo αναφέρει ότι μεταξύ 1587 και 1591 ήρθαν εκεί Αρβανίτες και εγκαταστάθηκαν στα υποστατικά (κτήματα της καθολικής Επισκοπής του νησιού. Αλλά και στη Σκόπελο εγκαταστάθηκαν Αρβανίτες.

Φαίνεται όμως ότι και στα δύο αυτά νησιά οι Αρβανίτες ήταν ελάχιστοι και αφομοιώθηκαν, αφού κανείς μεταγενέστερος περιηγητής δεν αναφέρει τίποτα γι’ αυτούς και δεν άφησαν το παραμικρό ίχνος της παρουσίας τους. Όπως γράφει ο Τ. Ευαγγελίδης, οι Αρβανίτες της Σκοπέλου ίσως να προέρχονται από τους πολεμιστές του Σκεντέρμπεη που κατέλαβε πολλά νησιά του Αιγαίου τον 15ο αιώνα.

Τέλος και στην Κέα φαίνεται ότι υπήρχε εγκατάσταση Αρβανιτών την ίδια εποχή με την Κύθνο. Όμως σήμερα δεν υπάρχει κανένα ίχνος τους στο νησί, εκτός από μερικά επώνυμα και τοπωνύμια.

Ας επανέλθουμε όμως στην Άνδρο. Και πάλι ο κύριος Llalla, αναφέρει ότι το όνομά της προέρχεται μάλλον από το αλβανικό enderr, δηλαδή όνειρο και είναι αρχαίο!Φυσικά αυτό είναι παντελώς αβάσιμο. Η Άνδρος αναφέρεται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο και το όνομά της σχετίζεται είτε με τη λ.ανήρ (ανδρώνας, οίκος ανδρών), είτε με τις αρχαίες πόλεις Άνδειρα της Τρωάδας και την Άντανδρον, “Λελέγων πόλιν” κατά τον Αλκαίο.

Σάμος – Κάσος

Η Σάμος και η Κάσος δέχτηκαν επίσης Αρβανίτες εποίκους κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, όπως φαίνεται από τα τοπωνύμια Λέκκα και Αρβανίτες στην πρώτη και το Αρβανιτοχώρι στη δεύτερη. Και τα νησιά αυτά είχαν ερημωθεί από πειρατικές επιδρομές από τα μέσα του 15ου αιώνα ως το 1562. Ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής τότε, προκήρυξε με φιρμάνι τον εποικισμό τους με νέους κατοίκους ορίζοντας ότι αυτοί θα απαλλάσσονταν από φόρους. Και όπως γράφει ο Κ. Μπίρης: «Μαζί με τους άλλους Έλληνες που έλαβαν μέρος στον εποικισμό των δύο νησιών είναι πιθανόν να υπήρχαν και Αρβανίτες». Θεωρεί πάντως ότι η εγκατάστασή τους έγινε το 1579, από τον Ουλούτς Αλή.

Επίλογος

Η εγκατάσταση Αρβανιτών και στα νησιά του Αργοσαρωνικού, των Κυκλάδων και του Ανατολικού Αιγαίου στα μεσαιωνικά και τα μεταγενέστερα χρόνια είναι βέβαια.

Ο Κώστας Μπίρης θεωρεί ότι ο συνολικός αριθμός τους ήταν περίπου 5.000, ενώ άλλοι 2.000 περίπου εγκαταστάθηκαν στο Μενίδι, στις Κουκουβάουνες (νυν Μεταμόρφωση) και την Αθήνα. Βασικός λόγος της εγκατάστασης των Αρβανιτών στα νησιά ήταν η ερήμωσή τους από τις πειρατικές επιδρομές. Σύντομα πάντως αφομοιώθηκαν από τους Έλληνες των νησιών και σήμερα μόνο κάποια τοπωνύμια θυμίζουν αυτό τον εποικισμό.

ΥΓ. Το βιβλίο του Arben Llalla χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας και εκδίδεται,όπως διαβάζουμε στις πρώτες σελίδες του, με την ευκαιρία της 76ης επετείου της ελληνικής γενοκτονίας κατά του αλβανικού πληθυσμού της Τσαμουριάς(1944-2020)…

Πηγές: Τρύφωνος Ε. Ευαγγελίδου, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΥΔΡΑΣ», ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1934.

ΚΩΣΤΑ Η. ΜΠΙΡΗ, «ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ – ΟΙ ΔΩΡΙΕΙΣ ΤΟΥ ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ», ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ», Ε’ έκδοση, 2005.